Lezing: Lucas 18
Voorganger: ds. Dick van der Vaart

Gemeente van Christus,

Vanmorgen lezen we de gelijkenis van de Farizeeër en de tollenaar die in de synagoge aan het bidden zijn. Welke voorstelling maakt u zich van Jezus terwijl Hij deze gelijkenis vertelt? Ik vermoed dat u zich Jezus voorstelt als een leraar voor de klas of als een dominee op een kansel. Zoals een leraar en een dominee een lang verhaal houden voor de klas of de gemeente en de leerlingen en de gemeenteleden  aandachtig en in stilte luisteren.

Maar dit beeld klopt denk ik niet. We moeten ons Jezus niet voorstellen als een leraar of een dominee maar als een cabaretier. Een cabaretier houdt geen lange redevoeringen maar probeert vanaf het moment van opkomst contact te leggen met de mensen in de zaal. En gedurende zijn hele voorstelling probeert hij dat contact vast te houden. Dat doet hij door humoristische verhalen te vertellen, door grappen te vertellen, door beeldspraak en door mensen te provoceren. Een goede cabaretier is niet alleen grappig maar heeft ook een boodschap.

Zo communiceerde Jezus ook met de mensen. Hij hield geen lange dogmatische preken over de hoofden van de mensen heen maar maakte direct contact met hen door humor, door provocatie, door beeldspraak. En dikwijls sprak hij rechtstreeks liefdevolle woorden tot de mensen die hen in het hart raakten.

Cabaretiers hebben vaak een hele goede antenne voor maatschappelijke verhoudingen. Ze zijn dikwijls goede psychologen en kunnen mensen goed imiteren. Ze nemen de lichaamshouding, de gezichtsuitdrukking en de spreekwijze van iemand over en men herkent onmiddellijk wie wordt bedoeld. Dikwijls nemen ze hoogwaardigheidsbekleders op de korrel.

De Farizeeën waren de hoogwaardigheidsbekleders in de tijd van Jezus. Omdat er spanning was tussen Jezus en een deel van de Farizeeërs is het beeld dat de evangelisten van hen schetsen wat negatiever dan ze verdienen. In een tijd waarin het volk door de Romeinse bezetting van de God van Israël dreigde weg te drijven probeerden zij door zich strikt te houden aan de leefregels van de Thora, dicht bij God te blijven. Hun bedoeling was zuiver en goed. Een aantal Farizeeërs sloeg hierin wat door. De gehoorzaamheid aan de regels werd belangrijker dan de liefdevolle relatie met God. Maar dit was niet de essentie van hun geloof. Zij geloofden net als wij dat het in het geloof om liefde gaat en wij die liefde niet hoeven te verdienen.

In de gelijkenis heeft Jezus de Farizeeërs op het oog die wat doorslaan in hun goede bedoelingen en omdat zij zich zo inspanden om zich strikt aan de regels van de wet te houden, neerkeken op hen die daar wat minder mee bezig waren.

Waarom Jezus op dat moment de gelijkenis van de Farizeeër en de tollenaar vertelt, weten we niet. Maar ik stel me zo voor dat Jezus ergens zat, dat er mensen om Hem heen stonden en dat er toen een hooghartige Farizeeër langsliep die misprijzend naar Jezus en de mensen om Hem heen keek.

Jezus zag het, de mensen zagen het. En dan begint Jezus zijn verhaal: Twee mensen gingen naar de tempel om te bidden, een Farizeeër en een tollenaar. En Jezus zal toen als een cabaretier de lichaamshouding van een hooghartige Farizeeër aangenomen hebben. Hij maakte zich groot, deed zijn borst vooruit en stak zijn neus in de lucht. Zo dat de mensen in de lach geschoten zullen zijn.

En bij de tollenaar zal hij zich klein gemaakt hebben, zijn hoofd naar de grond gebogen en af en toe even schichtig opgekeken hebben. De mensen keken geboeid toe. Iemand zal Jezus de Farizeeër toegeroepen hebben: “Hé, opschepper! “En een zal Jezus de tollenaar toegeroepen hebben: “Afperser!”

Jezus naam weer de lichaamshouding van de Farizeeër aan keen naar de hemel en riep: “God, ik dank U dat in niet ben als de andere mensen: roofzuchtig, onrechtvaardig en overspelig en dank U wel dat ik niet ben als die tollenaar!”

De Farizeeër ziet het kwade alleen in andere mensen. Hij is zich niet bewust van zijn schaduwkant. Zijn eigen roofzuchtige, onrechtvaardige en overspelige neigingen projecteert hij op anderen. Hij meent oprecht dat hij een heilig man is.
De Farizeeër is een hoogmoedig. En hoogmoed is de oerzonde, de bronzonde, de zonde waaruit alle andere zonden uit voortkomen.

In Genesis 2 staat het verhaal over de zondenval. Van alle bomen in de hof mogen Adam en Eva eten maar niet van de boom van kennis van goed en kwaad. Wanneer zij van die boom eten zullen ze worden als God.
De vruchten van de boom zijn begeerlijk voor Adam en Eva. Zij willen worden als God. En dat is de kern van hoogmoed: zelf God willen zijn. Zelf alle eer en alle glorie, alle macht en alle rijkdom willen hebben. Denk aan Donald Trump. En hierbij hoort dat je zelf wel denkt te kunnen bepalen wat goed of kwaad is.

Het zelf God willen zijn is een aanlokkelijke gedachte maar het valt in werkelijkheid zwaar tegen. Wanneer je god bent sta je op eenzame hoogte. Je hebt geen gelijken meer. Je hebt geen vrienden meer. Je kunt alleen nog maar neerkijken op anderen. En anderen houden niet van je maar kunnen niet anders dan je bewonderen.

Vele popsterren hebben aan den lijve ervaren hoe eenzaam je dan wordt. Velen hebben zelfmoord gepleegd. Vaak op 27-jarige leeftijd.

Het zondenval verhaal is als een röntgenfoto die ons onze binnenkant toont of ons als in een spiegel voorhoudt wie we zijn. Maar let op! Ik zei zostraks al: Jezus was als een cabaretier. Hij sprak met humor. U moet mijn woorden dat het zondenval verhaal ons een spiegel voorhoudt niet zwaar opvatten. Het is niet zo dat we onbekwaam zijn tot enig goed en geneigd tot alle kwaad. We zijn wel degelijk in staat om goed te doen en lief te hebben maar de meeste mensen kennen ook wel een lichte neiging tot hoogmoed. Helemaal niet erg. Als je je er maar van bewust bent en er met een beetje humor mee om kunt gaan.

Er is een mooi joods verhaal over hoogmoed en nederigheid:
Een rabbi die weet van de waarde van nederigheid bidt in de synagoge: “Vergeef me Heer dat ik de zondigste mens van deze synagoge ben. “De voorzitter van het synagoge bestuur hoort dit en bidt: “Vergeef me Heer dat ik de zondigste mens van het hele dorp ben! “De koster hoorde beide gebeden en bidt: “Vergeef me Heer dat ik de zondigste mens van héél het land ben! “Dan draaien de rabbi en de voorzitter van de synagoge zich om en bijten hem toe: “Wie denk je wel dat je bent dat je kunt claimen de zondigste mens van het hele land te kunnen zijn?”

Humor is wezenlijk voor het geloofsleven. Wanneer je hoogmoed of hebzucht, of eerzucht of wat dan ook bij je zelf opmerkt, veroordeel je zelf dan niet maar lach erom in het geloof dat het je al vergeven is door een liefdevolle God.

De tollenaar voelde zich zo schuldig dat hij zich op de borst sloeg en zelfs zijn ogen niet naar de hemel durfde op te heffen. Jezus zei van hem dat hij rechtvaardig was in de ogen van God. Wanneer je je bewust bent van een neiging tot hoogmoed of hebzucht of eerzucht of wat dan ook, dan heb je er al afstand van. Je ziet het. Je valt er niet meer samen. En waar je niet mee samen valt projecteer je niet meer op anderen.

Hoewel je er niet meer mee samenvalt ben je er nog niet van los. Maar dat is een proces. Dat komt wel. Gun je zelf de tijd, in de wetenschap dat God van je houdt en kijk naar jezelf een je medemens met humor.

Amen.